voor opdrachten in kunst en vormgeving
Sinds kort kunnen mensen die met de trein op station Zwolle aankomen zich met behulp van een reeks kunstwerken een weg banen richting het historische stadscentrum. Portal is de overkoepelende titel van deze nieuwe permanente kunstroute van station naar binnenstad en vice versa. Publiek Gemaakt volgde de totstandkoming van deze kunstroute – van ideeënprijsvraag tot realisatie.
Het werk bestaat uit een video-installatie in de nieuwe stationstunnel op Zwolle CS, getiteld Tijdtunnel, een serie kunstwerken richting binnenstad en een bronzen blauwe lijn in het trottoir die alle elementen met elkaar verbindt. In de kunstroute wisselen het alledaagse leven en een denkbeeldige wereld elkaar af. De kunstroute is bedacht en gemaakt door kunstenaars Ram Katzir en kunstenaarsduo Hertog Nadler.
De meeste mensen zullen de kunstroute starten vanaf het station. In de nieuwe tunnel die de verschillende perrons ondergronds met elkaar verbindt, is op één wand een led scherm in de wand verwerkt. Hierop is een film te zien die op exact dezelfde plek in de tunnel werd opgenomen. De tunnel vormde het decor voor de film maar is als het ware ook decor voor het kunstwerk. Daardoor ontstaat er een soort droste-effect.
In de film passeren allerlei personages en voorbijgangers uit verschillende tijden de revue. Soms lopen hedendaagse reizigers door het beeld op weg naar hun werk, of toeristen die een dagje Zwolle doen, maar vaak roepen de personages een bepaalde tijd of historisch feit in herinnering. Denk bijvoorbeeld aan een groep hedendaagse voetbalsupporters in oranjetenue en bijhorende zangkoren, of een groep verjaagde Joden met koffers in de hand die tijdens de Tweede Wereldoorlog verplicht herkenbaar met een jodenster op hun kleding moesten rondlopen. Ook zien we alledaagse treinreizigers, maar ineens loopt daar dan ook een stel Romeinse soldaten of middeleeuwse ridders tussendoor. Niemand kijkt er vreemd van op. Alsof het volstrekt de normaalste zaak van de wereld is dat een man en vrouw zich te paard in een stationstunnel voortbewegen, of dat een paar jochies op zwevende skateboards voorbij zoeven! Ook de robotachtige machines die cafeïne aanprijzen in plaats van koffie lijken zich vanzelfsprekend tussen het publiek te bewegen. Het ogenschijnlijk alledaagse tafereel van treinreizigers op een station vermengt zich in deze film met geënsceneerde karakters uit het verleden en een denkbeeldige toekomst.
Op verschillende plekken in het plafond zijn luidsprekers verwerkt waarop een soundtrack met bijbehorende geluiden te horen is. Ook hier is sprake van een droste-effect omdat het reële geluid van de stationstunnel (omroepberichten, aankomende en vertrekkende treinen etc.) vermengd raakt met geluiden uit de film. De kunstenaars liepen wel tegen een beperking aan toen zij eigen bedachte omroepberichten wilden integreren in de film. De berichten dat de trein uit de Prehistorie 5 jaar vertraging had, of dat de trein naar de Bronstijd over enkele seconden vertrekt van spoor 3, waren volgens de Spoorbouwmeester en ProRail te verwarrend en misleidend. Het feit dat Tuffie Vos – de originele en unieke stem van omroepberichten op stations – de ‘fake‘ berichten had ingesproken, hielp hierin niet mee. Deze ludieke omroepberichten zijn volgens Publiek Gemaakt echter wel echt een aanvulling op de werking van de film. Gelukkig zijn ze nog wel te horen op de Portal-website en in de audioscopen verderop de route; daarover straks meer.
Aan de film werkten meer dan 500 Zwollenaren op allerlei manieren mee. Dit heeft ervoor gezorgd dat bijna iedereen in Zwolle wel iemand kent die in de film te zien is of eraan heeft meegewerkt. En dat is mooi bedacht van de kunstenaars, want het heeft zeker goed gewerkt voor de betrokkenheid van de Zwollenaren en daarmee ook de acceptatie van de kunstroute. De film – van ruim 4 uur – is opgebouwd uit korte scenes die steeds eenzelfde begin en einde hebben, waardoor de losse clips naadloos in elkaar overgaan en at random achterelkaar afgespeeld kunnen worden. Hierdoor kent de film steeds een ander verloop.
Tijdens de feestelijke lancering en ingebruikname van Portal zaterdag 23 januari j.l. was de film ook in een bioscoopzaal in Zwolle te zien. Ondanks dat er niet echt een plot is, werkte de film verbazingwekkend goed op het witte doek. Het was eigenlijk wel prettig om de film lekker lui achterover gezeten in de bioscoopstoel te bekijken in plaats van in de koude en winderige stationstunnel.
Vanaf het station slingert over een traject van zo’n 300 meter een blauwe bronzen lijn – verwerkt in het trottoir – via Stationsweg en Singel richting de toegangsbruggen tot de historische binnenstad. Wanneer je deze lijn volgt, kom je langs alle onderdelen van Portal.
De blauwe lijn is geïnspireerd op oude stadskaarten van Zwolle. In de ontwikkeling van het schetsontwerp naar het definitieve ontwerp hebben de kunstenaars – om vooral technische redenen – besloten om de oorspronkelijk pulserende blauwe lijn van led-licht te vervangen door een bronzen variant. Ook kwam de ronde stenen put van baksteen te vervallen, omdat bij nader inzien de eerder bedachte locatie niet ideaal was.
Een paar stappen verder doemt er een prachtig in het trottoir verwerkte heuvel op, gemaakt van tegels met een raam erin. Wanneer je door het raam kijkt zie je een ondergrondse tunnel met een miniatuurversie van spoorrails uit een onbekende periode. Dit bijna surrealistische beeld heet Swol en is geïnspireerd op geruchten van ondergrondse tunnels in de stad.
Wanneer je de blauwe lijn blijft volgen, stuit je op een prachtige grote bronzen plaquette in het wegdek: Stadszegel. Mensen staan eromheen te kijken en wijzen herkenningspunten aan, maar niet alles is herkenbaar. Het blijkt een weergave van de stad Zwolle van prehistorie tot in de toekomst te zijn. In vijf talen staat er de zin: ‘De toekomst heeft een lang verleden’.
Het is tevens de plek waar je als wandelaar een keuze moet maken: volg ik het pad linksom of rechtsom langs de singel? Voor de kunstroute maakt het niet uit, want zolang je maar de blauwe lijn blijft volgen, kom je in beide richtingen een gelijksoortig kunstwerk tegen, getiteld: Audioscoop.
Elke audioscoop heeft 3 toeters met elk zijn eigen soort geluidsfragmenten: ongeveer 2 uur van korte fragmentjes die op een willekeurige volgorde worden afgespeeld en die door een sensor geactiveerd worden. De werking van de toeters is niet heel duidelijk voor het passerende publiek. Elke toeter heeft namelijk een andere geluidsinvulling. Zo speelt de laagste voornamelijk muziek van door de eeuwen heen: van middeleeuws en Barok tot Big band, van abstract tot ’toekomstmuziek’. De middelste toeter speelt voornamelijk soundscapes van geluiden: deels geluid van de film en filmopnames en archiefmateriaal, deels speciaal gecreëerd. De bovenste toeter speelt teksten, gedichten, verhalen en Polygoon nieuws uit Zwolle en de regio. De audioscopen laten dus verschillende geluidsfragmenten horen van de stad Zwolle, en roepen daarmee een auditief beeld van de stad door de eeuwen heen op. Publiek Gemaakt is benieuwd hoe dit in de praktijk gaat werken. Het vergt meer tijd en inlevingsvermogen dan de stationsfilm om een beeld te vormen.
Al met al mag Zwolle zeer tevreden zijn met deze bijzondere kunstroute. Hoe de verschillende onderdelen Tijdtunnel, Blauwe Lijn, Swol, Stadszegel en Audioscopen zich precies tot elkaar verhouden is – zonder toelichting – niet helemaal helder, maar de beeldtaal is prachtig. Vooral de film is indrukwekkend en leent zich uitstekend om ook op andere plekken vertoond te worden. Hij had wat Publiek Gemaakt betreft qua grootte wat omvangrijker in de tunnelwand mogen zijn ingepast, maar daar zijn vast allemaal (budget)technische redenen voor waarom dat niet is gebeurd.
De kunstroute is gerealiseerd in opdracht van gemeente Zwolle. Het is zeer bijzonder en dapper dat een stad het in deze tijd van bezuinigingen het heeft aangedurfd om zo’n omvangrijke kunstopdracht te verlenen. Het traject startte in het najaar van 2013 met een open oproep aan kunstenaars, ontwerpers en landschapsarchitecten om met ideeën te komen voor een kunstroute van station tot binnenstad. Het is jammer dat de gemeente niets met de inzendingen (138 in totaal) en de twee andere schetsontwerpen heeft gedaan. De gemeente had er bijvoorbeeld voor kunnen kiezen om een boek, krant, website of presentatie te maken van de ingediende visies, masterplannen en schetsontwerpen of er desnoods een selectie van gemaakt om daarmee juist aan de rest van Nederland te laten zien wat er aan creatief kapitaal aanwezig is.
Naast gemeente Zwolle, droegen de Europese Unie, ProRail, Provincie Overijssel, Shosho (een bedrijf dat animaties ontwikkelt) en het Mondriaan Fonds (regeling Bijdrage Opdrachtgeverschap) bij aan de totstandkoming van Portal.
Artikel i.s.m. Wout Hoogendijk.