voor opdrachten in kunst en vormgeving

Prikkels en Tintelingen

Een kleurrijke schildering met slaapopwekkende flora, een glooiend landschapskunstwerk dat een hersenscan verbeeldt, en een stapeling van vogelhuizen waarvan de ramen en deuren wagenwijd openstaan. Het zijn kunstwerken van Gijs Frieling, Will Beckers en Frank Halmans die te zien zijn langs het struinpad dat door de nieuwe wijk Kloostervelden in het Brabantse Sterksel loopt.
De permanente kunstroute, met als overkoepelend thema ‘Prikkels en Tintelingen’, is een initiatief van Hilke Huysinga die als projectmanager van de nieuwe wijk verbonden is aan Kempenhaeghe, Academisch centrum voor epilepsie- en slaapgeneeskunde en leer- en ontwikkelstoornissen. Dankzij de ondersteuning van het Impulsgeldenprogramma van de Provincie Noord-Brabant, de Vrienden van Kempenhaeghe en het Mondriaan Fonds kon deze kunstroute worden ontwikkeld. Kempenhaeghe streeft ernaar om de route in de loop van de tijd nog verder uit te breiden met nieuwe kunstwerken.

De natuur als behandelkamer
De cliënten van Kempenhaeghe die in Kloostervelden wonen – bewoners met een verstandelijke beperking en epilepsie – zijn aangewezen op een beschermde woonomgeving. Het wonen in omliggende dorpen is voor deze doelgroep niet haalbaar vanwege de aard en de complexiteit van hun zorgvraag. Maar ook het voormalige instellingsterrein Providentia bood voor hen geen passende woonomgeving meer. Vereenzaming en gebrek aan levendigheid dreigden. Om een leefklimaat met gezelligheid, levendigheid en geborgenheid aan deze groep te bieden, heeft Kempenhaeghe een geheel nieuwe wijk gerealiseerd. Cliënten wonen hierdoor niet meer in de beslotenheid van de instelling, maar tussen mensen die van buitenaf in de wijk zijn komen wonen. Daarnaast bood het project kansen om de aanwezige gebouwen met cultuurhistorische waarden (het klooster, de kapel, de boerderij en de galerie) te behouden en te renoveren. Ook de landschappelijke waarde van het terrein en de omliggende natuur (totaal 75 ha) kreeg een aanzienlijke kwaliteitsverbetering.

Het klooster van de Broeders van Heilige Sint Joseph
Foto’s Hilke Huysinga

De historische sfeer van het klooster en de groene wijk, middenin de ecologische hoofdstructuur, nodigen uit tot genieten, ontspannen en bezinning. De wijk maakt mensen ervan bewust dat natuur en de groene leefomgeving een positief effect hebben op gezondheid en welzijn. Vanuit de kennis dat de hersenen en zintuigen daarbij een cruciale rol spelen, vindt Kempenhaeghe het passend om het idee van ‘de natuur als behandelkamer’ in de praktijk toe te passen.

Kunstroute: Prikkels en Tintelingen
Kempenhaeghe wilde graag een artistieke dimensie toevoegen aan de omvangrijke transformatie van Kloostervelden, omdat juist beeldende kunst de kracht van groen kan benadrukken en intensiveren, en de natuurlijke kans op ontmoetingen en sociale interactie kan vergroten. Voor ‘Prikkels en Tintelingen’ werd door de werkgroep kunst een aantal kunstopdrachten uitgeschreven. In overleg met de landschapsarchitect werden mogelijke locaties aangewezen voor het ontwikkelen van kunst. Gijs Frieling, Will Beckers en Frank Halmans maakten kennis met de bewoners van Kloostervelden en lieten zich inspireren door de omgeving, het historische kloosterleven, de lokale verhalen, de bewoners en cliënten. Aan de kunstenaars werd gevraagd ontwerpen te maken voor een locatie die voor hen de meeste inspiratie bood. En daarbij tevens voorstellen te doen voor kleinere afgeleide kunstwerken langs het struinpad dat door Kloostervelden loopt. Zo kunnen bewoners en bezoekers een samenhangende en herkenbare kunstroute beleven. De ontwikkeling van de kunst kon gezamenlijk optrekken met de verdere landschapsontwikkeling van het plangebied.

Hilke Huysinga: “Ik vind het het meest waardevol dat we mensen stimuleren om te bewegen in de buitenlucht en dat we hen tevens inspireren met kunstwerken met een herkenbaar verhaal. Door de hersenexpertise van Kempenhaeghe te verbinden met de creatieve kracht van kunstenaars hebben we in de natuur de rode draad voor een unieke kunstroute gerealiseerd. Een route waarbij de expertise van Kempenhaeghe en ook de identiteit van het landgoed rond het voormalige kloostercomplex Providentia tot zijn recht komt.”

Archiefbeeld van het kloostercomplex
plattegrond Kloostervelden met de kunstroute
Foto’s Hilke Huysinga

Inhoudelijke basis voor alle kunstopdrachten was de heilzame werking van de natuur en de noodzaak om bewoners en bezoekers te doen bewegen; letterlijk door langs een struinpad te wandelen en elkaar te ontmoeten, en figuurlijk door het prikkelen van de hersenen en de zintuigen met inspirerende en verrassende kunst. Kunst die de natuur versterkt en die refereert aan de rijke cultuurhistorie. De eerste fase van de route is bijna afgerond.

De kunstwerken
Gijs Frieling was (in 2017) de eerste kunstenaar die aan het werk ging op Kloostervelden. Aan hem werd gevraagd een schildering te maken voor het (al bestaande) prieel.

Alles zal gaan bloeien alwaar je oog zich wendt
Overgave aan het onderbewustzijn is voor mensen noodzakelijk om te kunnen slapen. Steeds meer mensen hebben moeite met deze overgave aan de slaap, doordat we teveel ‘aan’ staan en vaak niet meer weten wat een gezonde leefstijl is. De natuur kan ons helpen om onze rust weer terug te vinden. In de bloementuin komen flora en fauna samen. In geuren en kleuren is er wat te beleven. Om dit te onderstrepen en te versterken heeft Gijs Frieling een schildering gemaakt op het plafond van het prieel dat middenin de bloementuin staat. Het prieel is beschilderd met een rozenstruik met verschillend gekleurde bloemen en knoppen, op een blauwe ondergrond van de nacht. Aangevuld met diverse planten die bekend staan om hun ontspannende werking, zoals lavendel, hop en kamille.

Foto Hilke Huysinga
Foto Wout Hoogendijk

Het werk heeft als titel: Alles zal gaan bloeien alwaar je oog zich wendt. Het is een zin uit het lied Where’er you walk van Georg Friedrich Händel, waar Frieling een vertaling van maakte. De tekst heeft hij in de buitenste ring van het prieel in geschilderde letters aangebracht.

Foto Wout Hoogendijk

Deze tekst wenst degene die hem hoort (of in dit geval leest) bij elke stap verkoeling, beschutting en schoonheid toe:

Overal waar je loopt
zal een koele bries over je pad strijken
Overal waar je neerstrijkt
zullen boomkruinen zich tot een schaduw samenbuigen


Overal waar je je voet zet
zullen blozende bloemen opkomen
en alles zal gaan bloeien
alwaar je oog zich wendt

In 2018 gingen Will Beckers en Frank Halmans aan het werk op Kloostervelden.

The World Within
In Kloostervelden zijn de natuur en het landschap voor iedereen te beleven. De groene omgeving leent zich bij uitstek voor ontmoeting, maar tegelijkertijd ook voor rust, stilte en bezinning. Aan de zuidkant van Kloostervelden heeft Will Beckers met zijn ontwerp The World Within een contemplatieve ruimte in een open grasland gemaakt die beschutting biedt en zich zal ontwikkelen tot plaats van rust, bezinning en ontmoeting.
Inhakend op het landschapsinrichtingsplan van Verhoeven|DeRuijter en in samenwerking met Bureau Van Nierop (planologie en ecologie) en terreinbeheerder Peter Geurts is het Beckers gelukt om zijn ontwerp onderdeel te laten zijn van de ontwikkeling van de landschappelijke omgeving. Zijn ingreep werd daarmee een echt Landkunstproject. De glooiing in het landschap is gebaseerd op een enorm uitvergrote trilling van een hersenactiviteit. Deze hersengolf met een piek uitschieter, wordt door een EEG scan gemeten bij een epileptische aanval.

Stills uit een film van Folkert Huysinga
Foto Will Beckers
Foto Wout Hoogendijk

De Cortenstalen sculptuur verbeeldt op uitvergrote wijze een klein deel van een hersenkwab. De ‘beschermende’ binnenruimte geeft ruimte tot bezinning en het vinden van innerlijke rust die het genezingsproces kan bevorderen. De gevlochten, natuurlijke binnenwand verbeeldt de constante dynamische ritmiek van onze gedachten. Aan de buitenzijde groeien bomen tegen en over de sculptuur, die als het ware een nieuwe organische huid vormen, als teken van nieuw leven. Het werk geeft de kringloop van ons bewustzijn weer, als een oneindig, continu proces van denken in onze hersenen.

Aan de andere zijde van het open grasland heeft Will Beckers zitjes met picknicktafel gemaakt. De organische opening in de tafel verbeeldt een doorsnede van een hersenstam.

Will Beckers: “Ik was aangenaam verrast bij het ontstaansproces van een klein nieuw dorpje, onderdeel van Sterksel maar toch met een heel eigen identiteit en uitstraling. Wat me opviel was de unieke samenhang en de werkzame symbiose tussen patiënt, bewoner en bezoeker.
Het zoeken naar symbiose is herkenbaar voor mij als natuurkunstenaar. Mijn werken worden niet op een voetstuk geplaatst, echter geïntegreerd in de omgeving. The World Within werd hierdoor niet enkel een toegankelijke installatie, maar een totaalconcept waarbij de omliggende ruimte sculpturaal als Landkunst werd opgenomen binnen het project. Vormingsprocessen zoals nieuw leven, groei, verval en natuurlijke metamorfosen zijn intrinsiek verbonden aan mijn natuurlijke installaties. Ik werk voordurend en proefondervindelijk met organisch materiaal en ben zeer bewust van de dimensie ‘tijd’ in mijn sculpturen.”

Vogeltoren
Aan Frank Halmans werk gevraagd te reageren op de bijzondere historie van de kloostertuin. In de kloostertuin naast de kapel lag vroeger het vogelpark Providentia. Het bestond uit verschillende kleine vogelverblijven en een grote volière met een vijver. Halmans ontwierp de Vogeltoren, die in vorm en inhoud verwijst naar het vogelpark. Inhoudelijk vertelt het beeld het verhaal van het wonen; de nieuwe fase in de ontwikkeling van het wonen van de cliënten van Kempenhaeghe. Van instelling naar de nieuwe wijk Kloostervelden, met hernieuwde aandacht voor zelfstandigheid en integratie. En wat vorm betreft wijst het terug naar de volières van het voormalige vogelpark.

Foto Frank Halmans

Opvallend is dat de ramen en de deuren van de woningen in de stapeling wagenwijd open staan. Hierdoor onderscheiden de huizen zich van volières waarin de vogels opgesloten zitten. In deze huizen vinden haar bewoners beschutting maar zijn ze vrij om te gaan en te komen.
De toren bestaat uit een stapeling van huizen die in vorm en afmeting heel verschillend zijn. Men herkent de standaard rijtjeshuizen, maar ook bungalows, kleine villa’s en boerderijen. In de sokkel van het beeld is een bellenbord aangebracht met naamplaatjes van de gevleugelde bewoners, en een speaker. Wanneer je een bel indrukt, hoor je een vogelgeluid uit de speaker. Achter elke bel is een ander vogelgeluid te horen. De vogelgeluiden zijn natuurlijk een verwijzing naar de vogels die hier in de buurt wonen. Achter één van de bellen wordt in het kort het verhaal achter de locatie voorgelezen; over Broeder Petrus die ten tijde van het klooster hier zijn vogels kweekte en verhandelde.

Frank Halmans: ‘Wat voor mij ook interessant is aan deze opdracht is dat mijn actuele autonome werk op een mooie manier samenkomt met de vraag van de opdrachtgever. Op mijn atelier onderzoek ik al enige tijd de werking en de betekenis van volièreachtige architectorale ruimten. Eén van de betekenissen, de dialectiek van open versus gesloten, sluit naadloos aan bij de opdrachtstelling. In dit geval gaat het om de verbeelding van de nieuwe woonvorm van de bewoners van Kloostervelden. Zij gaan vanuit een gesloten instituut naar een zelfstandiger en vrijere woonvorm. Als locatie is de Kloostertuin ook bijzonder. Het is een zogenaamde heterotopie. Een heterotopie is noch privaat en noch publiek. Het ligt ertussenin. Het is een tussenruimte waar een ander tijdsverloop geldt.’

Als afgeleiden van de Vogeltoren ontwierp Halmans een aantal Vogelbanken en de Vogelkijkhut. De parkbanken die op verschillende plaatsen langs het struinpad staan, vormde hij om tot Takkenbank, Vrije bank, Woonbank en Voedselbank. Uitgangspunt hierbij is de combinatie van standaard plantsoenbanken met kleine toevoegingen die, net als bij de volières, met de wereld van de vrije of bevrijde vogels te maken hebben. Het is de bedoeling dat de mensen die van de banken gebruik maken zich bewuster worden van de aanwezigheid van de vogels om hen heen; bijvoorbeeld van hun huisvesting, hun voedsel en hun uiterlijk. Bezoekers en vogels maken dus gebruik van hetzelfde meubel. De banken nodigen uit tot laagdrempelige ontmoetingen tussen mensen onderling en tussen mens en natuur.
De Vogelkijkhut is nog in de maak en zal later worden geplaatst. Vanuit deze uitkijkplek zal het landschapswerk van Will Beckers – in ‘vogelperspectief’ – extra goed te zien zijn.

De werken van Frank Halmans zijn financieel ondersteund met een subsidie van het Mondriaan Fonds, regeling Opdrachtgeverschap.

De kunstroute in de praktijk
Hilke Huysinga: “Onder het prieel is vorig jaar een buitenkerstviering voor bewoners gehouden met muziek en chocomelk. Het was een groot succes, dus dit jaar gaan ze dit zeker herhalen.”
“De cliënten van Galerie Kempro hebben als groepsactiviteit een rondje langs de verschillende werken gemaakt en gebruikt als inspiratie voor hun eigen kunstwerken.”
“Tijdens The Nightwalk ter ere van het 125 jaar bestaan van het Nederlands Epilepsiefonds, konden deelnemers de kunstroute by night lopen.”

Citaten van bewoners:
“Dit is een kunstroute voor iedereen, jong, oud, gezond of gehandicapt.”
“De kunstwerken geven ons een extra reden om even een ommetje te lopen.”
“Het leuke is dat er meer mensen buiten aan het wandelen zijn en ik dus ook veel meer mensen tegenkom.”
“De duidelijke uitleg bij de verschillende werken, geven een diepere betekenis achter het werk, hierdoor snap ik de boodschap beter.”

Gijs Frieling: “Heel leuk was een enthousiaste verpleegkundige die een tijdje met ons praatte. Ze vroeg hoe dit tot stand was gekomen. Toen ik het woord ‘kunstopdracht’ noemde, betrok haar gezicht. Ze zei dat ze het zonde vond om kunstwerken op dit terrein te maken, wat hadden mensen daaraan, maar dit vond ze dus totaal iets anders, “ja, maar dit is gewoon heel mooi” zei ze, “dit kunnen gewone mensen ook begrijpen”. Ik heb het als een compliment opgevat.”

Hilke Huysinga: “Ik hoop dat we met deze kunstroute ook andere zorgorganisaties en maatschappelijke instellingen inspireren om de identiteit van een historische plek samen met een kunstenaar vorm te geven. Waarbij juist de verbinding tussen zorg, natuur en kunst elkaar versterkt. We voelen toch allemaal dat de natuur werkt als vluchtheuvel voor de hersenen, hoe mooi is het als je dit met kunst nog verder kunt versterken. Dit is trouwens het beste antwoord dat we kunnen geven op een maatschappij die steeds meer bestaat uit haast en stress. Het is van groot belang om regelmatig even uit te loggen.”

Meer informatie over:
Kempenhaeghe
Kloostervelden
Mondriaan Fonds, bijdrage Opdrachtgeverschap
Impulsgeldenprogramma van de Provincie Noord-Brabant
Gijs Frieling
Will Beckers
Frank Halmans 

Copyright © 2024 Publiek Gemaakt
Site: en