voor opdrachten in kunst en vormgeving
Op een mooie herfstdag bracht Publiek Gemaakt een bezoek aan Studio PUUR, een initiatief van kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Rosé de Beer bij ORO. Studio PUUR is een werkatelier, presentatieruimte én creatieve ontmoetingsruimte in een voormalig dagbestedingslokaal van woonvoorziening Het Rijtven in Deurne. Op Het Rijtven wonen ruim 200 mensen van alle leeftijden met een (zeer) ernstige verstandelijke beperking, meervoudige complexe beperkingen of ernstige gedragsproblematiek. Het lag enigszins geïsoleerd aan de rand van Deurne, maar inmiddels is de nieuwbouwwijk de Rijtse Vennen er tegenaan gegroeid.
Op uitnodiging van ORO – een zorgorganisatie die zorg en ondersteuning biedt aan kwetsbare mensen met een verstandelijke beperking in de Peelregio – ontwikkelde het kunstenaarsduo in 2014 de visie PUUR, waarin zij een duurzame verbinding tussen Het Rijtven en de samenleving onderzoeken. Inmiddels zijn Langenberg en De Beer ingebed in de organisatie van ORO en fungeren ze vanuit Studio PUUR als creatieve aanjagers en verbinders, en proberen ze, proefondervindelijk en in samenwerking, kaders op te rekken en verwachtingspatronen te doorbreken.
Foto: Hein van Bakel
De eerste resultaten van dit langlopende project zijn al zichtbaar: een kleine stiltekapel, een mededelingenbord annex insectenhotel waar cliënten aan bijdroegen, en een snoezelbioscoop waar de film ‘Daphnia’ van Akke Houben en Merel Dames draaide. Ook is er een korte film gemaakt over het leven op Het Rijtven, en wordt er een nieuwe speeltuin ontworpen. Maar er wordt nog meer ontwikkeld de komende tijd, in samenwerking met vele betrokkenen binnen en buiten ORO. Het is een creatieve zoektocht waarbij er ruimte is om te experimenteren in communiceren, en dingen uit te proberen in het verandertraject waar het terrein van Het Rijtven en ORO als organisatie zich in bevinden.
Foto: Hein van Bakel
Foto van Ben Nienhuis
Hoe zijn jullie bij deze zorginstelling betrokken geraakt?
Sjaak: dat is wel een bijzonder verhaal. Deze keer is dat totaal buiten de wereld van kunst en vormgeving omgegaan. Ik heb in 2011 een lezing gegeven in Zoetermeer en daar was Peter Hop van LEAS bureau voor zorgvernieuwing bij aanwezig. Hij was erg geïnteresseerd in onze werkwijze. Via hem zijn we in contact gekomen met ORO en we kwamen al pratende met hem tot gedeelde interesses en perspectieven. Het is bijzonder om met een intermediair te werken die niet uit de kunstsector komt bij zo’n opdracht. Wij denken dat daar toekomst in zit, ook voor andere kunstenaars.
In december 2013 zijn we op uitnodiging van ORO gestart met het ontwikkelen van een visie. Het gebouw waar de studio zich nu bevindt, De Biekorf, en de herbestemming ervan was het startpunt, maar de oriëntatie verbreedde zich al snel naar het hele terrein. We gingen op zoek naar het verhaal van deze bosrijke plek. We hebben veel gesproken met medewerkers, bewoners uit de wijk, maar ook met ouders en andere ‘cliëntvertegenwoordigers’. Vooral die gesprekken waren af en toe best heftig. De bescherming van de cliënt staat voorop, maar ook de algehele veiligheid is van belang. En daarmee ook heel essentieel voor de uiteindelijke vorm die ORO kiest voor het gebruik, de inrichting en vormgeving van het terrein. In maart 2014 hebben we de visie gepresenteerd aan verschillende groepen, waaronder familie, medewerkers, het zorgnetwerk, vrijwilligers en lokale partners. De reacties waren positief.
Wat was jullie opdracht?
In onze opdracht lag de wens van ORO besloten om als instelling en als terrein meer naar buiten te treden en een duurzame verbinding met de samenleving te maken. Het terrein moest meer worden geïntegreerd in de wijk en meer gaan functioneren als openbare ruimte, ook voor bezoekers en bewoners van buiten het terrein. Maar de vraag hoe je dat dan bewerkstelligt, was een lastige, want hoe bewaak je rust en veiligheid? De visie was heel breed en ging over Het Rijtven als geheel, over hoe je mensen op het terrein kunt ontvangen. Als er een café moet komen, of als er een speeltuin wordt aangelegd, hoe zien die er dan uit en aan welke voorwaarden moet worden voldaan.
Studio PUUR, waar komt die term vandaan?
Aan de uitkomsten van ons onderzoek lag een vraag ten grondslag die we aan medewerkers, ouders, vrijwilligers en buurtbewoners stelden: ‘Wat heb je geleerd van de bewoners op Het Rijtven?’ Uit de antwoorden viel op te maken dat omgang met de bewoners van Het Rijtven mensen dwingt tot onthaasting. Op het terrein lijkt alles langzamer te gaan en heerst er een ‘Zen-sfeer’ die lijkt aan te sluiten bij, of zelfs iets toevoegt aan de slow movement die momenteel een trend is in onze haast-maatschappij. Die connectie hebben we gemaakt: het geeft op een heel andere manier invulling aan het begrip healing environment en we laten deze onverwachte en bijzondere meerwaarde van Het Rijtven zien. Wijkbewoners en bezoekers vinden op Het Rijtven ook de rust en veiligheid waar men in het dagelijks leven naar op zoek is. Door deze kwaliteiten te benoemen en te versterken werd een verhaal gevormd dat er eigenlijk nog niet eerder was. Het werd de basis van de visie van PUUR.
Foto van Hein van Bakel
Foto van Ben Nienhuis
Uit de antwoorden kwam veelvuldig het woord ‘puur’ naar voren. Het werd niet alleen de titel van ons onderzoek en visie, maar ook een term die in allerlei situaties als ‘keurmerk’ zou worden ingezet, en dat was niet per se de opzet overigens. Mensen stellen veelvuldig de vraag of iets nu wel of niet ‘puur’ is? Het komt dus blijkbaar aan bij mensen en het blijft hangen.
Ingrid de Vries, directeur bij ORO, was onder de indruk en gaf aan dat er iets nieuws en bijzonders in gang was gezet en dat er eigenlijk geen weg terug meer mogelijk was. Ze wilde ons er daarom graag bij houden.
Wat doen jullie precies?
We hebben verschillende rollen. We zijn adviseur bij verschillende trajecten die te maken hebben met de inrichting van het terrein, zijn ontwerper van bijvoorbeeld het mededelingenbord annex insectenhotel, en we hebben een snoezelbioscoop geprogrammeerd. Maar we zijn ook communicatoren. We kwamen in een vergadercultuur terecht waarbinnen over allerhande projecten en trajecten wordt vergaderd. We wilden geen vergaderkunstenaars worden, dus hebben we besloten om veel te laten zien om de scope te verbreden, nieuwe mogelijkheden te opperen en ogen te openen.
De verschillende moodbords van Studio PUUR brengen gesprekken op gang. Foto’s van Ben Nienhuis
Bij het ontwerp van de nieuwe speeltuin zijn we bijvoorbeeld meer adviseur, en stelden we voor om met een kunstenaar te werken die onder meer in concepten voor speellandschappen is gespecialiseerd. De speeltuin is bedoeld voor bewoners van Het Rijtven, maar ook voor bezoekers en buurtbewoners, als mogelijkheid om met elkaar in contact te komen. Het is de uitdaging om dat op een verantwoorde manier vorm te geven en ook niet meteen te putten uit standaard speelobjecten uit de catalogus. Hoe kun je spelen anders definiëren en hoe geef je dat dan vorm? Ook ouders denken mee en zijn betrokken. Evenals het speellandschap is ook de snoezelbioscoop er niet alleen voor de cliënten. De vraag is of je ook kunt denken en ontwikkelen vanuit de behoefte van de ouder, de medewerker of de bezoeker. De snoezelruimte is een experiment, een onderzoek om te kijken hoe dit bevalt. Het moet dus voor beide leefwerelden een plek zijn om te willen zijn. Een test wees uit dat medewerkers ook graag in de snoezelruimte verbleven. Wat voor cliënten snoezelen is, is voor hen loungen.
Foto van Hein van Bakel
De Stiltekapel was een wens die al langer leefde op Het Rijtven, maar het kwam niet van de grond. Ons oog viel op een oud tuinhuisje waar rokers elkaar ontmoetten. De rokers wilden graag wijken voor het initiatief. We hebben het binnen een paar weken gerealiseerd om te laten zien dat je sommige zaken snel kunt realiseren als je slim omgaat met ruimte.
Wat brengt de toekomst op Het Rijtven?
Het is een langlopend project, ook omdat de visie is gekoppeld aan de bouwactiviteiten op het terrein. Het is geen losstaand kunstproject, maar we werken integraal samen met de medewerkers van ORO. We definiëren uitgangspunten en komen proefondervindelijk verder. Een eindpunt is nog niet te voorspellen. Mede door de schaal en werkwijze van het project ondersteunen provincie Noord-Brabant (impulsgelden) en Stichting Doen financieel. Zij zien het als een voorbeeldproject waarin kunst en zorg aan elkaar zijn gekoppeld.
Foto van Wout Hoogendijk
Een tijdlijn in het werkatelier geeft een doorzicht naar de toekomst, ook al is een groot deel van de lijn nog leeg. Wij hopen iets te hebben opgebouwd, ook qua denk- en werkwijzen, dat in de toekomst beklijft en verder wordt ontwikkeld, ook al zijn wij straks vertrokken.
Bekijk hier de film over Het Rijtven:
Meer over PUUR op de ORO website: http://www.oro.nl/PUUR
Interview en artikel i.s.m. Anne Reenders
Publiek Gemaakt stelt zich ten doel een belangrijke bijdrage te leveren aan het vergroten van de publieke belangstelling voor kunst en vormgeving. Publiek Gemaakt stimuleert opdrachtgevers om met kunstenaars en vormgevers samen te werken aan een buitengewone openbare ruimte.
