OBJECTIEF NEDERLAND

Een bijzondere opdracht van de Rijksadviseur voor Fysieke Leefomgeving

De jonge fotograaf Cleo Wächter (1993) kreeg eind vorig jaar een bijzondere opdracht van de Rijksadviseur van Fysieke leefomgeving, Berno Strootman. Aan haar werd gevraagd om in de voetsporen te treden van kunstfotograaf Reinjan Mulder, die in 1974 startte met zijn project ‘Objectief Nederland’. Mulder wilde Nederland zo objectief mogelijk vastleggen en ontwikkelde een methode die iedere subjectieve keuze uitschakelt. Hij maakte 208 opnames, verspreid door het land. De basis voor Mulders methode was een grof raster dat hij over de kaart van Nederland legde.

Bij de 52 kruispunten keek hij op welke ‘stafkaart’ ze lagen om daarna van die kaarten alleen nog maar het exacte middelpunt op te zoeken. Zo nam hij een steekproef van Nederland. Mulder begaf zich wekenlang naar alle plaatsen die het raster voorschreef om daar vervolgens met zijn Rolleiflex camera vanaf statief in elke windrichting een opname te maken. Zo hoopte hij te breken met een door subjectieve keuzes bepaalde traditie van het vastleggen van de werkelijkheid en tot een zo objectief mogelijk beeld te komen. De resultaten waren vorig jaar in het Rijksmuseum te zien. Ook is er een boek verschenen met de foto’s.

Nu meer dan veertig jaar later krijgt de jonge fotograaf Cleo Wächter de opdracht om in zijn voetsporen te treden en opnieuw Nederland vast te leggen.

Publiek Gemaakt ging in gesprek met Cleo Wächter.

Kan je iets vertellen over de opdracht die je hebt gekregen van de Rijksadviseur?
Ik ben door de Rijksadviseur gevraagd om 43 jaar na dato het project van Reinjan Mulder te recreëren in een hedendaagse context. Dit houdt in dat ik de exacte plekken opzoek en precies hetzelfde standpunt inneem als Reinjan destijds. Gewapend met een kompas, kopie van de oude stafkaart en de coördinaten in google maps trek ik het land door om in dezelfde periode als Reinjan (overwegend januari en februari) te fotograferen.

Uiteindelijk maak je door de foto’s naast elkaar te leggen een hele snelle tijdreis die blootlegt wat er is veranderd in de afgelopen decennia. Doordat het grid heel Nederland overgaat zie je een groot scala aan landschappen. Het geeft echt de diversiteit van ons land weer, en nu heeft het ook de extra dimensie gekregen van tijd. Het mooie aan het project is dat het veel verschillende lagen heeft. Reinjan’s bedoeling was echt om een objectief beeld van Nederland te geven. Het had een hele filosofische kant, wat betekent het kader? Het ging over kunst zelf en wat we kiezen te laten zien. Daarnaast gaat het over Nederland zelf, wat is er te zien? En nu 43 jaar later wordt daar een wetenschappelijke kwestie aan toegevoegd: wat kunnen we concluderen aan de hand van deze beelden?

Is dit een incidentele opdracht van het Atelier van Rijksadviseurs?
Voor nu is het een eenmalige opdracht, maar er sluimert wel ergens het idee om dit een herhalende opdracht te maken. Het zou mooi zijn als ik over een ‘x’ aantal jaar de opdracht weer doorgeef. En dat dit een manier kan zijn om ons veranderende landschap te visualiseren, of misschien zelfs te monitoren.

Kan je iets vertellen over jouw aanpak?
Het project vereist precisie. Gelukkig is Reinjan erg precies geweest destijds. Aan de hand van de oude stafkaarten die momenteel in de collectie van het Rijksmuseum liggen heb ik de coördinaten berekend. Ik heb geprobeerd zoveel mogelijk te digitaliseren en heb veel met google maps gewerkt. Dit was een enorme uitkomst voor het berekenen van routes bijvoorbeeld. Iets wat Reinjan zelf ook beschrijft in zijn boek. Ik heb een zeer groot gedeelte van de plekken met het openbaar vervoer bezocht, net als hij destijds. Het zegt ook wel iets over Nederland dat dat mogelijk is.

Ik heb geprobeerd zo efficiënt mogelijk te werken door het land in zones op te delen en altijd te kijken wat ik kan combineren. Op de plek zelf oriënteer ik me ten eerste aan de kaart. En als ik dat punt bereikt heb kijk ik naar het kompas en de foto’s zelf. Die laatste zijn uiteindelijk het belangrijkste. Wat volgt is vaak circa een uur passen en meten. Stapje vooruit, stapje naar rechts. Door door mijn lens te kijken, welke dezelfde afstand heeft als Reinjans Rolleiflex probeer ik te kijken of bepaalde herkenningspunten, een grote boom, huizen of weg op dezelfde plek in beeld staan. Ik heb de foto opgedeeld in een grid van 3×3 en probeer daarbinnen alles op zijn plek te zetten.

Het paradoxale aan deze opdracht is natuurlijk dat we beiden het landschap objectief proberen vast te leggen. Maar doordat we twee verschillende kunstenaars zijn, zijn de beelden ook buiten de fysieke verandering van het landschap verschillend. Ik vond het een uitdaging om met de minimale vrijheid die ik had me toch de beelden eigen te maken.

In hoeverre verschilt jouw werkwijze met die van jouw voorganger?
Het grootste zichtbare verschil is waarschijnlijk de techniek. Reinjan en ik werken beide met iets dat kenmerkend is voor onze tijd. Hij maakte zwart-wit prints in hoog-contrast en op een vierkant formaat, met een Rolleiflex. Ik werk met een canon 5dsR en heb ervoor gekozen het landschap-formaat aan te houden, mijn beelden zijn liggend en tonen iets minder van de grond en lucht. Ik werk in kleur.

Daarnaast is de intentie nu natuurlijk anders. Reinjan kon zich in 1974 op het kompas focussen en keek bij wijze van spreken niet eens naar waar hij zijn lens op richtte. Compositie moest überhaupt geen rol spelen. Bij mij is dat ook het geval, maar mijn houvast zijn niet meer de exacte windrichtingen, maar Reinjans beelden.  Ik ben veel meer aan het zoeken, puzzelen. Ik moet het landschap ter plekke ontleden. Was die boom er altijd al? Is hij scheefgegroeid? Is dat schuurtje nieuw?

Heb je ook contact gezocht met Reinjan Mulder? Waarom vond hij het belangrijk om het landschap zo objectief mogelijk vast te leggen?
Ik heb vanaf het eerste moment contact gehad met Reinjan, wij hebben het eerste overleg bij het Rijk samen gehad. Hij heeft een adviserende en begeleidende rol gehad in dit project, en heeft als een mentor mij bekend gemaakt met de methode. We hebben samen de eerste test gemaakt en ook is hij naar enkele plekken mee geweest. Hij heeft veel plezier in het project en dat het op deze manier een tweede leven krijgt. Zoals eerder benoemd ging het hem destijds erg om de kwestie van het kader. Zijn vader was landschapsschilder en zelf tekende hij ook veel. Het is ook passend voor het begin van de jaren ’70, waarin landschapskunstenaars als Robert Smithson en Richard Long hun filosofie onder de aandacht brachten.

Wat valt jou op aan het Nederlandse landschap? Is het erg veranderd? Of valt dat mee?
Wat mij opvalt aan Nederland in het algemeen is dat het veel, veel meer divers is dan ik dacht. Als ik aan het cliché van Nederland denk zie ik een groen grasveld, een sloot, een hekje en een molen. En een koe. Aan koeien geen gebrek, maar het decor wisselt continu. Het landschap is veel uitgestrekter dan onze bevolkingsdichtheid doet vermoeden. Ik vond het voor mijzelf een leerzame ervaring, omdat ik mij ook bewust werd hoe vaak we over de Randstad spreken, terwijl het grootste percentage van ons land weinig in de aandacht komt. Daarbij is Nederland mooi. Men zegt dat alles mooi is als je er lang genoeg naar kijkt, en in mijn geval was dat waar. Ook al was het weer vaak Nederlands grijs en stond ik te bibberen in de modder, hoe langer ik er was hoe meer ik het kon waarderen.

Er is geen plek onveranderd. Maar er zijn weinig plekken compleet veranderd. Een enkele keer sta je in een nieuwbouwwijk in plaats van op een akker. Of kijk je uit op een snelweg. Maar vaak is de ruwe structuur nog goed te herkennen. Ik had verwacht dat er vooral meer bebouwing en vergrijzing zou zijn. Maar het gaat twee kanten uit. Ja, er zijn meer fabriekspanden, uitgebreide boerderijen, geasfalteerde zandpaadjes en windmolens. Maar er is ook meer groen. Volwassen bomen, pas aangelegde heuveltjes, nieuwe natuurgebieden. Ik heb wel het idee dat we zuinig zijn op ons landschap in Nederland.

Kan je iets vertellen over jouw bevindingen van deze exercitie? Hoe ver ben je?

Het is een opdracht met aan de ene kant veel ‘kantoorwerk’. Er is veel om bij te houden en te regelen en te plannen. Ook doordat je alles 52 keer moet doen. Maar het is fijn in balans omdat het veldwerk natuurlijk het zwaarste weegt. Net als Reinjan begon ik in een vliegende vaart en had ik al gauw de helft van de plekken afgestreept. Daarna stagneerde de boel ietwat. Omdat er 8 plekken zijn die op het water liggen, moest ik me daar beter op voorbereiden dan andere plekken. Dit waren dingen waar ik afhankelijk van andere partijen was. Net zoals sommige plekken die bijvoorbeeld op privégebied lagen. Vaak waren de eigenaren geïnteresseerd en nog mooier was het als ze er zelf al heel lang woonden. De verhalen die ik soms hoorde van lokale bewoners voegen voor mijn gevoel veel toe aan de plek. Inmiddels heb ik alle 52 plekken min of meer af en gaan we nu een reflectie- en productie-periode in.

Weet je al wat er gaat gebeuren met jouw foto’s? Wat wil de Rijksadviseur er mee gaan doen?

Heel concreet is er het plan om de foto’s in een installatie te laten zien tijdens de landschapstriënnale in de Haarlemmermeer aankomende september. De foto’s zullen ook gebruikt worden als een soort monitoring. Het idee is om de foto’s aan deskundigen voor te leggen die op aspecten van het landschap kunnen reflecteren in een manier waarop ik en alleman dat niet kunnen. Om bijvoorbeeld de vegetatie of landschapsarchitectuur onder de loep te nemen. Verder is er ook een sterk voornemen en intentie voor een boek en een expositie. Maar hierover zijn nog geen details besproken. Mijzelf lijkt het in elk geval erg mooi om het project, dat in zekere zin erg democratisch is, ook weer op diezelfde manier toegankelijk te maken voor het grote publiek.

Enig idee waarom ze jou hebben gekozen?

Ik houd mijzelf in mijn eigen werk altijd bezig met zowel landschap en wetenschap. Dat laatste is ofwel te vinden in het onderwerp zelf, of in de methode. De manier waarop Reinjan zijn project inkaderde is er één die ik zelf graag had bedacht, en die goed opgaat in de rest van mijn werk. Ik ben altijd bezig met een nieuwe manier vinden om onze omgeving anders te bekijken. Ook de vraag ‘wat betekent het kader’ heb ik eerder al eens letterlijk en figuurlijk onderzocht in mijn project ‘Researching the landscape’ dat onderdeel was van mijn afstudeerproject over het Antropoceen en de geologie van Nederland.

Veel van mijn projecten steunen op het begrip dat onze wereld bestaat uit twee assen: tijd en plaats. In een project dat ik afgelopen zomer heb gedaan ben ik dezelfde route als mijn vader in 1980 naar de Noordkaap gelift. Veel aspecten in mijn eigen projecten overlappen dus met Objectief Nederland. Gijs Frieling, die als kunst-adviseur optreedt binnen dit project was op zoek naar iemand die ook de filosofie achter het project goed begreep. In principe is mijn functie inwisselbaar, daar ben ik mij van bewust. Maar ik denk dat ik de intentie van Reinjan goed kan volgen en kan nadenken over een manier om die in de huidige context over te dragen. Daarnaast is er een parallel in onze leeftijd, beiden waren we ongeveer even oud tijdens het maken van dit project. Ik ben benieuwd hoe ik hier over 40 jaar op terug kijk. Het lijkt me mooi om het dan weer door te geven.

Over Cleo Wächter

Cleo Wächter studeerde in 2015 af aan de richting Documentaire fotografie aan de Koninklijke Academie in Den Haag. In haar werk houdt ze zich vooral bezig met landschappen en thema’s als wetenschap en cultuurhistorie. In haar afstudeer-werk onderzocht ze wat het Antropoceen binnen Nederland betekent. In 2016 ontving ze het Dialoog stipendium en publiceerde ze haar tweede project in eigen beheer: ‘Autostop – Retracing routes’. Haar werk is gepubliceerd en vertoond in o.a. Vrij nederland, de Groene Amsterdammer en Stroom Den Haag.

www.cleowaechter.com

Over Reinjan Mulder

Van de website van Rijkmuseum: Reinjan Mulder (1949) is schrijver, uitgever, jurist en beeldend kunstenaar. Hij studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam, maar debuteerde al op zijn twintigste als dichter in De Gids op uitnodiging van Ed Hoornik. Nog voor zijn afstuderen kreeg hij fotografie-opdrachten van het Ministerie van CRM. Zijn foto’s verschenen in NRC Handelsblad, De Groene Amsterdammer en De Revisor. Hij schreef een roman, vijf non-fictieboeken en meer dan tweeduizend artikelen over literatuur, filosofie, kunst en recht in onder meer NRC Handelsblad, De Volkskrant en De Revisor. Als uitgever gaf hij meer dan honderd auteurs uit, onder wie Arnon Grunberg, Esther Gerritsen en Kader Abdolah.

www.reinjanmulder.nl